کارخانه پارچه مخمل
تاریخچه
ایران از نظرپیدایش و سیر تحول و تکامل پارچه های منقوش یکی از برجسته ترین ملل جهان است . نخستین شواهد تاریخی مربوط به هزاره پنجم قبل از میلاد درناحیه سه گابی ( سگابی) کردستان است که در ظروف محتوی اجساد کودکان ، قطعات پارچه یافت شده .
درهزاره سوم قبل از میلاد از حفاریهای تپه حصار دامغان و شوش ( خوزستان ) بقایای پارچه هایی که درون مقابر وجود داشته یا به دور اشیاء پِچِده شده ، همینطور ابزار نساجی مانند دوک نخ ریسی و میله مفرغی مخصوص پارچه بافی بدست آمده است .
هخامنشیان دربافت پارچه های پشمی نرم و لطیف مشهور بوده اند. بافت پارچه هایی که درمتن عناصر تزئینی آنها نخهای گلابتون به کار می رفت را به دوهزارسال پیش نسبت داده اند . در دوره ساسانی پارچه بافی ایران شهرت جهانی پیدا کرد . تأثیر هنرپارچه بافی چین ، تکمیل آن به وسیله پارچه بافان ایرانی و انتقال روشهای جدید درچله کشی دستگاه نساجی و بافت از راه ایران به ایتالیا و شمال اروپا دراین دوره صورت گرفت .
در دوره اسلامی نقوش حیوانات مانن شیر ، عنقا و عقاب که زربفت شده اند بخصوص از دوره سلجوقی به بعد رایج شد .
از پارچه هایی که درقروت اولیه اسلامی از تارو پود ابریشم و زر و نقوش رنگین بافته می شد می توان به : نگار ، طراز ، ملحم ، سقلاطون ، قصب ، مثقل اشاره کرد . در دوره ایلخانیان کارخانه متعدد پارچه بافی در تبریز شیراز ، شوشتر ، نیشابور و طوس وجود داشت و استادان پارچه بافی دربافت پارچه های اطلس ، زربفت و زرکش مهارت داشتند و پارچه های ابریشمی گیلان ، خراسان ، یزد و کرمان بسیار نفیس و گرانبها بود .
درقرن دهم هجری بافته های کارخانه های پارچه بافی نیشابور ، اصفهان ، شوشتر ، شیراز ، کاشان بخصوص یزد دارای ارزش فوق العاده ای بود . پارچه های ابریشمی ، مخمل ، زرباف و پارچه های قلمکار پنبه ای این کارگاهها شهرت داشت .
در دوره صفویه پارچه های زرو سیم باف بخصوص برای لباس بانوان و تزئین معماری داخلی اندرون منازل به کار می رفت . شاه عباس صفوی تمامی هنرمندان زری باف را برای تأسیس کارگاه های زری بافی به اصفهان دعوت کرد که موجب بافت پارچه هایی ارزشمند و متنوع گردید . پارچه های ابریشمی زرباف دارای انواعی چون " پارچه زرباف یک رو " ، " پارچه زرباف دو رو " و " مخمل زرباف " نقشدار بود که در رنگهای متنوع بافته می شد .
در دوره قاجار به دلیل استقبال از منسوجات ماشینی خارجی ، از میزان تقتضتای پارچه های ایرانی کاسته و کارگاههای پارچه بافی رونق گذشته خود را ازدست داد . با این حال بافت چارچه های مخمل و زری ، ترمه و شال در یزد ، کاشان و کرمان ادامه یافت .
در دوره پهلوی نشان کمتری از کارگاههای سنتی پارچه بافی در دست است و پارچه هایی چون ترمه و مخمل توسط ماشین های اتوماتیک نساجی بافته می شد که تاکنون نیز به همین منوال ادامه دارد . در بررسی تاریخی هنر مخمل و زری بافی دراین دوره با نام "استاد محمد خان نقشبند" که به بازسازی مجدد کارگاه مخمل و زری بافی به طریق سنتی همت گماشت ، آشنا می شویم . استاد محمد صادق و نواده اش استاد حبیب اله طریقی کار وی را ادامه دادند . هم اکنون آنچه بعنوان کارگاههای سنتی مخمل و زری بافی برجای مانده منحصرا" زیر نظر سازمان میراث فرهنگی کشور درشهرهای تهران ، کاشان و یزد به بافت پارچه های اصیل ونفیس اشتغال دارند .
زری بافی
تعریف :
" زری پارچه ای است بافته شده از زر" – تارو پود این پارچه از ابریشم و گلابتون است . علاوه بر جنس الیاف ، رنگرزی گیاهی و اصالت طرح و نقش زری موجب شده است که این محصول هنری ارزشمند و منحصر به فرد جایگاه ویژه ای را درهنرهای سنتی ایران به خود اختصاص دهد . پارچه زری در انواع گوناگون : لُپه باف ، دارایی و اطلسی بافته می شود . بته جقه ای ، اسلیمی ، اسلیمی ماری ، اسلیمی ماری ، اسلیمی درهم ، گلهای افشان ، ماهی درهم ، مناظر بزم و رزم و شکارگاه رایج ترین نگاره ها در پارچه زری هستند .
مواد اولیه :
- ابریشم : چله و پود زری از تار ابریشم است که درکارگاه به طریق رنگرزی سنتی – گیاهی رنگ آمیزی می شود تا علاوه بر ثبات رنگ طی سالهای متمادی ، شفافیت و اصالت رنگی خودرا حفظ کند .
- گلابتون : یک یا چند رشته ابریشم که نخی از طلا دورِ آن پیچیده شده باشد . بدیهی است تعداد تارابریشم به کار رفته ، ظرافت گلابتون را تعیین می کند .
- نخ پلاستیک ، زه گوسفند ، نخ پنبه ای و مقوا برای کارت که در سایر قسمتهای دستگاه بکار می رود .
دستگاه و ابزار زری بافی :
در زری بافی دونوع دستگاه وجود دارد . تفاوت دستگاهها در نحوه و طریقه اجرای فرمان در نقش اندازی است .
- دستگاه دستوری : دستور، مقدار نخ معینی است که نقشه بافت به صورت نخ های حلقه ای شکل ( گوشواره ) درآن تعبیه شده . نخ دستور از نه دسته نخ سه لایی تشکیل شده که به کمک حلقه های فلزی درون یک قاب قرار می گیردو محکم می شود . دستور درقسمت فوقانی دستگاه قراردارد وشخصی بنام گوشواره کش دراین قسمت می نشیند و با کشیدن گوشواره ها " دستور " نقشه را اجرا می کتد .
- دستگاه ژاکاردی : درساختمان این دستگاه ، " ژاکارد" جایگزین "دستور"و گوشواره کش شده است . ژاکارد همان دستگاه کارت خوان نساجی است که توسط مهندس ژاکارد فرانسوی اختراع شد. نقشه پارچه روی کارتهای مخصوص پانچ می شود و به ترتیب رنگها در دستگاه تعبیه می شود و اجرای نقشه را به عهده دارد.
دیگر اجزاء دستگاه زری بافی عبارتند از :
- شلیت : شلیت دسته ای نخ از جنس زه گوسفند یا پلاستیک است که از طرف بالا به دستور یا ژاکارد و از پائین به وردهای نقش بسته می شود . وظیفه شلیت بالا کشیدن ورد نقش با فرمان " دستور" یا "ژاکارد" است .
- ورد نقش : یک سری نخ که یک سرِ آن به شلیت و سرِ دیگر آن به تار( چله ) متصل است . ورد نقش ، شلیت و ژاکارد مجموعا" عمل " کجو " در گلیم بافی را انجام می دهند
- چله : تارهای ابریشمین و رنگینی است که یک سرآن به جلوی دستگاه به " نورد" متصل است و سردیگر آن پس از عبور از قرقره بصورت " کلاف تار" (قلب) به کیسه های شن انتهای دستگاه متصل است . کیسه های سنگین شن باعث می شود تا چله ها همواره درحال کشش ونظم قرار گیرند .
- نورد : چوب استوانه ای شکل درعرض دستگاه که سر چله ها به آن متصل است و پارچه بافته شده به دورِ آن می پیچد . به آن غلتک نیز می گویند . قطرآن درحدود 40 تا 50 سانتیمتر است .
- پدال : پدالها تخته های باریک و بلندی هستند که درقسمت پائین دستگاه ، زیر پای بافنده قراردارند. تعداد پدالها بسته به نوع پارچه و تعداد وردهای دستگاه متغیر است . درپارچه زری چهار پدال برای کشیدن چهار ورد و یک پدال برای عوض کردن کارت ژاکارد استفاده می شود . باپائین بردن هریک از پدالها به وسیله فشار پا گروه معینی از تارها بالا کشیده می شوند تا پود از آنها عبور کند .
- ورد جوجه : نخی است که یک دسته تار از آن عبور می کند و برای طبقه بندی یا جدا کردن تارها بکار می رود. هر ورد جوجه به یک پدال متصل است . تارهای چله را به تناسب نقشه به زیر و رو می کشد تا با گذراندن نخ های رنگین پود، بافت و انداختن نقش صورت گیرد .تعداد وردها به تناسب نوع پارچه ای که بافته می شود متغیر است . پارچه های ساده باف دو ورد و پارچه های پُر نقش و نگار چون اطلسی و زری چهار ورد دارند . - ماکو : وسیله ای است از جنس چوب که دوسرآن برای سهولت در رفت و برگشت ، فلزی است . میان ماکو خالی است و ماسوره درآن قرار می گیرد .
- ماسوره : ابریشم های رنگین و گلابتون که به عنوان پود زری بکار می رود دورِ ماسوره پیچیده شده است و توسط یک میله فلزی داخل ماکو تعبیه می شود .
- مطیت : ماکو را روی پارچه ثابت نگه میدارد و از افتادن آن به روی زمین جلوگیری می کند . مطیت از دوقطعه چوب ، بند ، سوزن ، گیره و سوک تشکیل شده است . دوقطعه چوب مطیت روی هم قرار می گیرند و نسبت به هم حالت کشوِِ یی دارند . مطیت بر حاشیه پارچه بافته شده قراردارد و پهنای آن چند میلی متر از پارچه بافته شده بیشتر است .
- دفتین : تشکیل شده است از دو قطعه چوب افقی که شانه را درمیان گرفته است . شانه مفتولهایی است باریک از جنس نی صحرایی یا فلز که چله از بین آنها عبور کرده است پس از هرمرحله عبورِ ماکو از بین چله ها ( پوداندازی) یکبار با دفتین به پود ضربه زده می شود تا پود درون تارها مستحکم و منسجم شود .
- کارت نقش : سری کارت مقوایی و یک اندازه است که نقشه پارچه به وسیله پانچ کردن روی آن پیاده می شود .کارتها بر اساس نقشه درکنارهم و به ترتیب ، با نخ به یکدیگرمتصل شده و درکنار ژاکارد قرار می گیرد . با پائین آمدن پدال و حرکت اهرم متصل به ژاکارد کارت هررج ازنقش وارد جعبه ژاکارد می شود .
- کلک : ابزاری خیش مانند و چوبی در دستگاه دستوری . انتهای یک سرِ کلک کج است و گوشواره کش برای نگه داشتن تارهای بالا کشیده شده ازآن استفاده می کند . - خرک : چوبی هم سطح کف دفتین است و نقش مهارکننده چله را دارد . - نی : فلزی است و برای جداکردن تار یا اصطلاحا" چپ و راست کردن تار ، بکار می رود .
- ورد نقش : يک سری نخ که يک سرِ آن به شليت و سرِ ديگر آن به تار( چله ) متصل است . ورد نقش ، شليت و ژاکارد مجموعا" عمل " کجو " در گليم بافی را انجام می دهند
- چله : تارهای ابريشمين و رنگينی است که يک سرآن به جلوی دستگاه به " نورد" متصل است و سرديگر آن پس از عبور از قرقره بصورت " کلاف تار" (قلب) به کيسه های شن انتهای دستگاه متصل است . کيسه های سنگين شن باعث می شود تا چله ها همواره درحال کشش ونظم قرار گيرند .
- نورد : چوب استوانه ای شکل درعرض دستگاه که سر چله ها به آن متصل است و پارچه بافته شده به دورِ آن می پيچد . به آن غلتک نيز می گويند . قطرآن درحدود 40 تا 50 سانتيمتر است .
- پدال : پدالها تخته های باريک و بلندی هستند که درقسمت پائين دستگاه ، زير پای بافنده قراردارند. تعداد پدالها بسته به نوع پارچه و تعداد وردهای دستگاه متغير است . درپارچه زری چهار پدال برای کشيدن چهار ورد و يک پدال برای عوض کردن کارت ژاکارد استفاده می شود . باپائين بردن هريک از پدالها به وسيله فشار پا گروه معينی از تارها بالا کشيده می شوند تا پود از آنها عبور کند .
- ورد جوجه : نخی است که يک دسته تار از آن عبور می کند و برای طبقه بندی يا جدا کردن تارها بکار می رود. هر ورد جوجه به يک پدال متصل است . تارهای چله را به تناسب نقشه به زير و رو می کشد تا با گذراندن نخ های رنگين پود، بافت و انداختن نقش صورت گيرد .تعداد وردها به تناسب نوع پارچه ای که بافته می شود متغير است . پارچه های ساده باف دو ورد و پارچه های پُر نقش و نگار چون اطلسی و زری چهار ورد دارند . - ماکو : وسيله ای است از جنس چوب که دوسرآن برای سهولت در رفت و برگشت ، فلزی است . ميان ماکو خالی است و ماسوره درآن قرار مي گيرد .
- ماسوره : ابريشم های رنگين و گلابتون که به عنوان پود زری بکار می رود دورِ ماسوره پيچيده شده است و توسط يک ميله فلزی داخل ماکو تعبيه می شود .
- مطيت : ماکو را روی پارچه ثابت نگه ميدارد و از افتادن آن به روی زمين جلوگيری می کند . مطيت از دوقطعه چوب ، بند ، سوزن ، گيره و سوک تشکيل شده است . دوقطعه چوب مطيت روی هم قرار می گيرند و نسبت به هم حالت کشوِِ يي دارند . مطيت بر حاشيه پارچه بافته شده قراردارد و پهنای آن چند ميلی متر از پارچه بافته شده بيشتر است .
- دفتين : تشکيل شده است از دو قطعه چوب افقی که شانه را درميان گرفته است . شانه مفتولهايي است باريک از جنس نی صحرايي يا فلز که چله از بين آنها عبور کرده است پس از هرمرحله عبورِ ماکو از بين چله ها ( پوداندازی) يکبار با دفتين به پود ضربه زده می شود تا پود درون تارها مستحکم و منسجم شود .
- کارت نقش : سری کارت مقوايي و يک اندازه است که نقشه پارچه به وسيله پانچ کردن روی آن پياده می شود .کارتها بر اساس نقشه درکنارهم و به ترتيب ، با نخ به يکديگرمتصل شده و درکنار ژاکارد قرار می گيرد . با پائين آمدن پدال و حرکت اهرم متصل به ژاکارد کارت هررج ازنقش وارد جعبه ژاکارد می شود .
- کلک : ابزاری خيش مانند و چوبی در دستگاه دستوری . انتهای يک سرِ کلک کج است و گوشواره کش برای نگه داشتن تارهای بالا کشيده شده ازآن استفاده می کند . - خرک : چوبی هم سطح کف دفتين است و نقش مهارکننده چله را دارد . - نی : فلزی است و برای جداکردن تار يا اصطلاحا" چپ و راست کردن تار ، بکار می رود .
- قلنبک و سوک
نقشه :
يک واحد از نقش پارچه ( واگيره) روی کاغذ شطرنجی پياده می شود . واحد نقش طوری انتخاب می شود که قابليت تکرار ، برگشت و قرينه شدن را داشته باشد . برای هر رنگ موجود در يک رج نقش کارتی پانچ می شود . اين عمل به وسيله دونفر انجام می شود يک نفر نقش را می خواند و ديگری آنرا روی مقوا پياده می کند . روی دستگاه دستوری تا 15 رنگ نقشه می بندند . قابليت دستگاه ژاکاردی حداکثر 10 الی 12 رنگ نقشه است زيرا با ازدياد رنگ ، تعداد کارتها بيشتر شده و ژاکارد وزن بيشتری را متحمل می شود .
بافت زری :
پارچه زری به هنگام بافت ، پشت ورو بافته می شود . درواقع پشت پارچه مقابل ديدبافنده قرار دارد .بافت ساده از نقش جداست . دربافت ساده ممکن است در هررج چندين رنگ وجود داشته باشد . بافنده با فشار پدال وردی را که تارهای آن رنگ بدان متصل است ، بالا می آورد و دهانه تارهای مربوط به آن رنگ باز می شود دراين حالت دهانه ساير تارها بسته است . بافنده با عبور دادن ماکو از دهانه ، پود را از ميان تارها عبور می دهد . درقسمتهايي که نقش وجود دارد، بافنده با فشار پدال ژاکارد (ياگوشواره کشی ) تارهای مربوط به آن نقش را بالا می کشد و با عبور ماکو نقش مربوطه را می بافد .
مشاغل زير در کارگاه زری بافی فعاليت دارند :
1- استاد ماسوره پيچ 2- استاد نقش انداز 3- شاگر استاد نقش انداز ( نقش خوان ) 4- استاد بافنده 5- گوشواره کش
زری در انواع گوناگون بافته می شود که متداول ترين آنها زری دارايي - زری اطلسی – زری لُپه باف و زری پشت کلاف است .
- زری دارايي : روی دستگاه دو دسته چله به صورت مجزا روی هم قرار می گيرند . دسته بالايي از نظر تعداد و تراکم تار کمتر از دسته پائينی است . به دسته بالايي اصطلاحا" " دارايي " و به دسته پائينی " اطلسی" گفته می شود .
دسته تار دارايي درنقش ژاکارد يا گوشواره کشی سهمی ندارد و تارهای اطلسی زمينه اجرای نقوش است ولی دسته تارهای دارايي که به وردها متصل است ، درمراحل بافت درميان تارهای اطلسی قرارگرفته و ايجاد انسجام می کند که به صورت بافت کج راه يا اريب قابل رويت است . ضخامت اين پارچه بيشتر از انواع ديگر زری است .
- زری اطلسی : برای بافتن آن تنها يک دسته تار روی دستگاه چله کشی می شود که وردها و شليت ها (سيستم اجرای نقشه ) به آن متصل هستند و اجرای نقشه و انجسام پارچه را بر عهده دارند . اطلسی نازکتر از دارايي است .
- زری پشت کلاف : دراين نوع زری برخلاف انواع قبلی تمام سطح زمينه دارای نقش نيست و نقوش مجزا ازهم ، روی زمينه ساده بافته می شوند . معمولا" زمينه تراکم بافت نداشته و بسيار نازک است . پود های رنگی اضافی به هنگام بافت درفاصله بين دونقش درپشت پارچه کشيده می شود که به پارچه گلدوزی شده شباهت پيدا می کند . در اين نوع پارچه کمتر از الياف گلابتون استفاده می شود ، زيرا مقدار زيادی از پود بدون استفاده در پشت کار قرار می گيرد که در ايجاد نقش حضوری ندارد .
- زری لُپه باف : اين نوع زری شباهت زيادی به زری پشت کلاف دارد ، با اين تفاوت که پود های اضالفی در پشت کار ديده نمی شود ولی زمينه معمولا" ساده و بدون نقش است .شيوه بافت دراين نوع زری با ساير بافته ها متفاوت است زيرا درآن ماسوره حامل پود رنگی فقط از لابلای تارهايي که نقش دار است عبور می کند و از تارهاي زمينه کار که ساده است پودی عبور نمی کند و طبعا" قسمتهای نقش دار برجسته تراززمينه پارچه است . به دليل عدم استفاده از ماکو سرعت بافت کاهش خواهد يافت .
مخمل
مخمل پارچه ای است که از نخ ابريشم يا پنبه تهيه می شود و يک روی آن صاف و روی ديگرش دارای پُرزهای کوتاه ، متراکم و لطيف است . در دوره صفويه مخمل های منقوش با پُرز يکدست و گاه مخمل برجسته با تارو وپودی از طلا و نقره بافته می شد . مخمل کاشان از دير باز شهرت فراوان داشته که در دوره قاجار از رونق آن کاسته شده وبعدها با ورود پارچه های خارجی و ماشينی شدن کارخانه های مخمل بافی ، دستگاه سنتی مخمل بافی و بافت پارچه مخمل به طريق سنتی کاملا" منسوخ شد . امروز تنها در کارگاه مخمل بافی سازمان ميراث فرهنگی کشور و اداره ميراث فرهنگی کاشان ، مخمل بافته می شود .
دستگاه مخمل بافی در برخی قسمتها بی شباهت به دستگاه زری بافی نيست . ليکن در نحوه بافت تفاوت بسيار وجود دارد . زيرا در مخمل بافی اين تار يا چله است که توليد پُرز يا نقش می کند . بدينصورت که با بالارفتن دسته ای ازتارها ميله مخصوصی که شيار ظريفی درميان دارد از بين تارها عبور می کند . با جابجا شدن تارها ی پايينی به بالا و تارهای بالايي به پايين و گذر پود از ميان آنها و تکرار مرحله قبلی ، هربار نيمی از تارها به روی ميله ها حلقه می خورد . بعد از بافت چند رديف ، با واردکردن تيغ داخل شيار ميلها ، تارهای حلقه شده به دورِ ميل بريده می شود و پُرز را به وجود می آورد . دربافت مخمل برجسته ، طبق نقشه فقط تارهای مربوط به نقش برجسته مخمل می شود و زمينه ساده بافته می شود .
کارگاه مخمل و زری بافی سازمان ميراث فرهنگی
آغاز فعاليت اين کارگاه به سال 1309 می رسد . اين کارگاه به همت استاد حبيب اله طريقی و محمد طريقی در مدرسه صنايع مستظرفه شروع بکار کرد . علاوه بر اساتيد بافنده هنرمندان نقش بند و گوشواره کش در بافت نقش موثری داشته اند . اساتيدی چون ذبيح اله احمدی – تقی دارايي باف - ماشاء اله عنايتی – دلاور هاشملو و محمود محمودی سر÷رستی کارگاه مخمل و زری بافی سازمان را به عهده داشته اند .